Tại Nga, chủ nghĩa tân cổ điển tồn tại từ thời Stalin, dưới thời Khrushov (cuối thập niên 1950 - đầu thập niên 1960) đã được thay thế bằng lối kiến trúc của “các kế hoạch 5 năm”, đặc trưng bởi các mặt tiền công nghiệp và kiến trúc tuyến tính. Thời kỳ này, khi công nghiệp hóa diễn ra khắp nơi; một bộ phận lớn dân cư từ nông thôn chuyển đến thành thị đã tạo nguồn cầu nhất định cho lĩnh vực xây nhà thấp tầng. Người dân khi đó chỉ cần có nơi để cư trú; hình thức nơi ở không phải là tiêu chí hàng đầu. Nền kiến trúc công nghiệp Xô viết đã ra đời trong bối cảnh như vậy.

Kiến trúc đơn điệu của các nhà chung cư thấp tầng xây đại trà từ nửa sau thế kỷ XX trên khắp nước Nga 

Các ngôi nhà 2 - 5 tầng hình thành quỹ nhà cơ bản của các nước phát triển trên thế giới, trong đó có Nga. Khối lượng nhà thấp tầng ở Nga - theo những số liệu từ nhiều nguồn khác nhau - chiếm tới 45% tổng quỹ nhà ở quốc gia.

Xây dựng nhà ở thấp tầng tại Nga khi đó và hiện nay được quy định bởi các điều kiện kinh tế pháp lý và các yếu tố tâm lý xã hội. Giai đoạn tối thiểu trong xây dựng và sự tối thiểu hóa nguồn tài nguyên đầu tư vào xây dựng đã cải thiện các chỉ số kinh tế trong lĩnh vực kinh doanh xây dựng. Số lượng các căn hộ trong mỗi tòa nhà càng ít thì điều kiện quản lý và khai thác tòa nhà đó càng được nâng cao. Lượng cư dân càng thấp thì không gian sống cho mọi người càng được tốt hơn. Chính vì thế, quỹ nhà ở thấp tầng đã, luôn và sẽ chiếm một thị phần lớn trong toàn bộ cơ cấu quỹ nhà ở của Nga.

Những ngôi nhà thấp tầng đầu tiên tại Nga xuất hiện ngay sau Thế chiến II trong công cuộc khôi phục các thành phố bị chiến tranh tàn phá, được lấy nguyên mẫu từ những thiết kế nhà thấp tầng của nước ngoài. Sau Đại hội ĐCS Liên Xô năm 1956, bài toán căn hộ có mức giá hợp lý dành cho các gia đình công dân Xô viết đã có lời giải. Trong các năm 1958 -1959, chỉ trong một thời gian ngắn, Ủy ban Xây dựng Quốc gia Liên Xô đã nghiên cứu thiết kế điển hình  nhà ở thấp tầng nhiều sê ri khác nhau, dành cho các vùng miền của đất nước, và cơ bản đã xây dựng được cơ sở vật chất kỹ thuật của ngành công nghiệp xây nhà. Tốc độ xây dựng và đưa vào sử dụng những ngôi nhà 2 -5 tầng so vói các năm trước đó đã tăng lên đáng kể. Cho tới khi bộ Tiêu chuẩn và Quy chuẩn (SNiP) ra đời, các thiết kế mẫu đã được thực hiện; nhà được xây dựng đạt chất lượng hơn; quy hoạch chung cũng được cải thiện. Nhìn chung, xây dựng nhà thấp tầng được tiến hành khá bài bản tại Liên Xô cho tới những năm 1990.

Các nhà thấp tầng có kiến trúc hình hộp – mái cuộn thực sự không bắt mắt bởi các mặt tiền công nghiệp,  không gian bên trong chật chội. Tuy vậy, đó là những công trình nổi trội thời bấy giờ. Các ngôi nhà thấp tầng mọc lên khắp nơi, thậm chí ở các vùng quê. Người dân phấn chấn được chuyển tới các nhà chung cư có đầy đủ tiện nghi. Đó chính là thời kỳ ngành xây dựng nhà ở phát triển mạnh mẽ nhất tại Liên Xô. Hiện tại, nhà ở được xây từ thế kỷ trước đã xuống cấp; mạng hạ tầng kỹ thuật không còn phù hợp. Quỹ nhà ở cần được hỗ trợ cấp bách từ tất cả các cấp chính quyền để cải tạo mạng hạ tầng kỹ thuật và sửa chữa cơ bản. 

Một số nhược điểm về mặt kiến trúc và quy hoạch đô thị của nhà thấp tầng được xây trong thế kỷ XX được các nhà nghiên cứu chỉ ra như sau:

-  Giải pháp về mặt quy hoạch đô thị không hợp lý, từ đó dẫn tới các chi phí thặng dư  khi xây dựng và khai thác mạng hạ tầng kỹ thuật ;

-  Tỷ lệ phơi sáng lệ thuộc vào hướng nhà, xét tại vị trí của ngôi nhà đó và xét trong khoảng cách giữa các nhà;

-  Kiến trúc mờ nhạt, thiếu biểu cảm của các mặt tiền công nghiệp;

-  Hình thức chưa hợp lý của kết cấu bao che khiến chi phí cho hệ thống sưởi của các nhà bị thặng dư;

- Hao mòn vô hình trước thời hạn: gồm sự hao mòn về mặt không gian (phòng nhỏ, trần thấp) và về mặt xã hội (thiếu phù hợp trong cơ cấu quỹ nhà ở với thành phần xã hội của cư  dân).

Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra những nguyên nhân cản trở các giải pháp có tính đột phá của xây dựng nhà ở thấp tầng tại Nga, cơ bản nhất là thiếu cơ sở hạ tầng bảo đảm sinh hoạt trên các lô đất có thể triển khai xây nhà thấp tầng  (vùng ngoại ô các siêu đô thị và các đô thị  lớn); cơ sở pháp lý còn yếu; rủi ro tham nhũng cao; thiếu biện pháp cuối cùng về quyền sử dụng đất dành cho xây nhà chung cư thấp tầng. Ngoài ra, Viện Kiến trúc & Xây dựng Liên bang Nga thời kỳ này không thực sự khuyến khích tư tưởng cấp tiến của các chuyên gia Nga và cả chuyên gia nước ngoài trong lĩnh vực thiết kế, xây dựng và khai thác nhà ở thấp tầng. Viện cũng phủ nhận hoàn toàn việc hợp lý hóa lối kiến trúc hình hộp mái cuộn. Sự phủ nhận này là một phần nguyên nhân tình trạng trì trệ của kiến trúc Nga hiện nay.

Các dự án chung cư thấp tầng đang là xu thế mới trong kiến trúc hiện đại của Liên bang Nga

Những vấn đề nổi cộm trong lĩnh vực xây dựng và sử dụng đất hiện nay là sự thiếu phù hợp giữa thực tế thị trường với các điều luật tiêu chuẩn của Liên bang đã được thông qua song chưa được cân nhắc kỹ lưỡng; sự quan liêu của chính quyền cấp vùng và chính quyền địa phương.  Chẳng hạn: nhà đầu tư xây chung cư thấp tầng trên những khu đất tư nhân. Theo luật Xây dựng đô thị, việc xây dựng này là trái phép. Song các công trình như vậy vẫn hiện hữu, và ngày càng được nhân rộng, bởi trong kinh doanh xây dựng, xu thế này đáp ứng khá tốt nhu cầu thực tế. Ở đây có sự mâu thuẫn giữa luật pháp và nguyện vọng của người dân, dẫn tới tình trạng bế tắc. Thực trạng nêu trên không chỉ diễn ra mạnh mẽ tại Moskva, ngoại ô Moskva mà tại rất nhiều thành phố khác của Nga.

Các nhược điểm về mặt kiến trúc và quy hoạch đô thị của  nhà thấp tầng có thể tránh được hoàn toàn hoặc một phần đáng kể, nếu hợp lý hóa kiến trúc các nhà thấp tầng xây trong thế kỷ trước. Đã có nhiều thử nghiệm cho vấn đề này. Song những nỗ lực đó – theo quan điểm của các nhà xây dựng hiện đại - mới chỉ là bề nổi, và có bản chất hoàn toàn khác để phản ánh chiều sâu kiến trúc và các vấn đề xây dựng của thời đại.

Tính hợp lý trong các giải pháp thiết kế các dạng kết cấu bao che không gian bên trong  thể hiện bằng các chỉ số về: mật độ xây dựng tối đa khi phơi sáng theo tính toán; hệ số truyền nhiệt của tường ngoài; khối tích vật liệu xây dựng tối thiểu và giá thành công trình; các yêu cầu hiện nay đối với không gian sống bên trong cũng như thành phần xã hội của không gian sống đó.

Thực tế xây dựng nhà mái vòm tại Nga và trên thế giới cho thấy  nhà mái vòm luôn đáp ứng tốt hơn các yêu cầu xây dựng so với các nhà hình hộp mái cuộn, do khả thi hơn trong việc thiết lập không gian sống riêng tư. Phân tích so sánh các chỉ số cơ bản của kết cấu bao che cũng cho thấy rõ ưu điểm của các công trình có kiến trúc đường cong (mái vòm; hình trụ; elip tròn xoay; đường gờ chân cột… và các dạng đường cong khác). Quá trình chuyển đổi từ kiến trúc hình hộp – mái cuộn sang kiến trúc đường cong sẽ phát triển mạnh mẽ, và sẽ trải qua giai đoạn trung gian ước chừng 100 – 150 năm. Trong giai đoạn đó, trạng thái trung gian của kiến trúc có thể được coi là “kiến trúc hợp lý”.

Hiện nay, kiến trúc hợp lý chưa được ứng dụng rộng rãi, song các yếu tố của nó đã có thể mạnh dạn áp dụng. Ví dụ: trong điều kiện mật độ xây dựng đô thị cao luôn xuất hiện các yêu cầu về độ phơi sáng của các nhà liền kề, và yêu cầu về diện tích đất quanh nhà. Khi xây nhà có các yếu tố kiến trúc hợp lý, các yêu cầu trên không cần thiết nữa, hoặc không còn quá cấp bách. Bên cạnh đó, không gian đơn điệu trong kiến trúc hình hộp mái cuộn sẽ được cải thiện bằng các công trình kiến trúc hợp lý.

Sơ đồ lăng kính đa giác và xoắn tròn là những yếu tố kiến trúc hợp lý luôn phụ thuộc vào nhau.Tính hợp lý của kiến trúc trong các sơ đồ này thể hiện ở  những ưu điểm sau:               

Về mặt xây dựng - quy hoạch đô thị

Định hướng tự do tại chỗ (theo tính toán về độ phơi sáng)  của các nhà dạng xoắn tròn, khi bố trí một hành lang bất kỳ giữa các căn hộ theo hướng bắc – nam;

Tối thiểu hóa diện tích đất xây dựng: một nhà ở dạng xoắn tròn cao 3 tầng ( với 20 căn hộ mỗi tầng) và có diện tích, hành lang, lối đi… theo tiêu chuẩn quy định trong SNiP, có thể bố trí trên một khu đất có diện tích 600 – 700 m2;

Tối thiểu bóng râm mặt trời, đồng thời diện tích xây dựng tối thiểu cho phép xây nhà thấp tầng dạng xoắn tròn trong điều kiện chật hẹp của không gian đô thị. Ngoài ra, việc tăng mật độ các công trình xây dựng mới sẽ giúp giảm chi phí xây dựng hạ tầng, và chi phí khai thác mạng kỹ thuật;

Về tổ chức không gian bên trong

Tăng diện tích các căn hộ mà không tăng diện tích sử dụng chung (cầu thang, hành lang);

Tỷ lệ diện tích sử dụng chung / diện tích chung của cả tòa nhà dạng xoắn tròn xấp xỉ 7 – 8%; còn trong các nhà truyền thống, chỉ số này là 10 – 15%.;

Sơ đồ xoắn tròn cho phép bố trí gian công cộng trong mỗi vòng xoắn, các gian này có thể dành cho lắp đặt mạng kỹ thuật và các thiết bị khác, cũng  như làm kho thực phẩm, rau củ.

Trong các nhà ở dạng truyền thống không có các gian như vậy, do đó tất cả các mạng kỹ thuật đều đi qua từng căn hộ và khu vực cầu thang. Việc sử dụng gian công cộng trong nhà dạng xoắn tròn đương nhiên thuận tiện hơn rất nhiều.

Tiết kiệm chi phí xây dựng

Để xây dựng nhà ở dạng xoắn tròn, lượng vật liệu tiêu thụ sẽ ít hơn (xấp xỉ 30 – 35%) so với xây nhà truyền thống, với điều kiện số lượng căn hộ một phòng trong cả 2 dạng nhà như  nhau;

Chi phí nguyên vật liệu giảm; thời hạn hoàn thành và giá thành công trình cũng giảm

Tiết kiệm chi phí khai thác vận hành

Diện tích tường ngoài của nhà dạng xoắn tròn ít hơn từ 30 – 40% so với nhà truyền thống. Theo các tính toán kỹ thuật nhiệt của SNiP quy định việc sưởi ấm nhà dạng này, nhiệt lượng tiêu hao sẽ ít hơn 2 lần so với việc sưởi ấm nhà truyền thống khi các điều kiện khác như  nhau.

Trong thiết kế, cần xem xét nghiên cứu cải thiện tính kháng nhiệt của các kết cấu bao che. Áp dụng các thiết bị tiết kiệm năng lượng đắt tiền về mặt kinh tế không phải lúc nào cũng hợp lý. Trên thực tế, nhiều thiết bị chưa khấu hao hết đã phải sửa chữa hoặc thay thế. Ngay cả hiệu quả sử dụng các thiết bị này cũng không cao, trên thực tế chỉ đạt khoảng 15 – 20%.

Sơ đồ xoắn tròn trong xây dựng cao tầng có thể tạo ra nhiều phương án thiết kế hợp lý. Có thể dự đoán, các yếu tố kiến trúc hợp lý ở dạng này hay dạng khác trong tương lai không xa sẽ được áp dụng một cách tích cực vào thực tiễn, đặc biệt trong lĩnh vực xây nhà thấp tầng.

Tác giả: A. Kvasha

Nguồn: Tạp chí điện tử Quỹ đạo xây dựng Nga, 2023

ND: Lệ Minh